میزان مصرف آب دام و طیور
اگرچه آب ماده ای مغذی محسوب نمی شود، ولی یکی از ارکان حفظ حیات هر جاندار است. بخش عمده ای از سلول ها و بافت های حیوانات از آب تشکیل شده است. حیوان محروم از آب سریع تر از حیوانی که از مواد غذایی محروم شده باشد می میرد. وجود آب برای حفظ تعادل مایعات بدن، دفع مواد زاید، حفظ تعادل صحیح یون ها، کمک به هضم، جذب و سوخت و ساز موادغذایی ضروری است، همچنین بسیاری از فعل و انفعالات شیمیایی که آنزیم ها در آن دخالت می کنند در محیط مایع صورت می گیرند.
میزان آب موجود در بدن حیوانات براساس سن و نوع دام متفاوت است و وجود آن تا سطح معینی در بدن حیوان یک مساله حیاتی به شمار می رود، به طوری که کاهش آب بدن به میزان 20 درصد کشنده است. 57 درصد وزن بره در بدو تولد و 50 درصد وزن در زمان پرواربندی از آب تشکیل شده است. 55 درصد وزن مرغ زنده و 56 درصد وزن تخم مرغ از آب تشکیل شده است. آب موجود در بدن گاوهای شیری 18-65 درصد وزن را تشکیل می دهد و در شیر 87 درصد آب وجود دارد. آب موردنیاز گاوهای گوشتی به نژاد، اندازه، درجه حرارت محیط در روز، شرایط بدنی، نوع جیره و مقدار رطوبت آن، میزان موجود در خوراک، نسبت افزایش وزن روزانه و دمای آب مصرفی وابسته است. گاوهایی که در تمام شبانه روز به آب دسترسی دارند در مقایسه با گاوهایی که روزانه یک یا دوبار فرصت دستیابی به آب دارند بیشتر آب می نوشند و شیر زیادتری تولید می کنند. گاوها به علت توان ذخیره آب دو تا سه روز بی آبی را هم می توانند تحمل کنند. طیور به مقدار زیادی آب نیاز دارند. آب موردنیاز مرغ به مقدار و ماهیت خوراک مصرف شده ( آب، نمک و پروتئین موجود در خوراک )، حرارت و رطوبت محیط و فعالیت مرغ بستگی دارد. در شرایط معمولی از نظر حرارت و رطوبت، مرغ تقریبا دوبرابر غذایش آب مصرف می کند. در هوای گرم این مقدار به دوبرابر افزایش می یابد. در تابستان، دفعات نوشیدن آب گوسفندان نیز افزایش می یابد. بهتر است آب آشامیدنی حداقل 10 درجه سانتیگراد حرارت داشته باشد. میش آبستن در شرایط تغذیه مناسب معمولا دوبرابر دوره نگهداری آب می نوشد. کمبود آب، قدرت و کارایی حیوان را مختل می سازد و بروز اختلالات مانند سنگ های ادراری در بره های پرواری و حتی مسمومیت های دوران بارداری در میش ها را تسهیل می نماید. در شرایط طبیعی، مقدار آب موردنیاز گوسفند در محیط و آب و هوای خشک و چرای آزاد تقریبا 4 لیتر در روز است و در آب و هوای معتدل، نسبت احتیاج گوسفند کمتر و تقریبا معادل 1/5 لیتر در روز می باشد.
کیفیت آب مصرفی دام و طیور
قابلیت دسترسی و کیفیت آب بر سلامت و توان تولیدی حیوان اثرگذار است. پنج معیار سنجش کیفیت آب آشامیدنی انسان و حیوان عبارتند از: خواص ارگانولپتیک ( بو و طعم )، خواص فیزیکی شیمیایی ( pH، مواد جامد محلول، اکسیژن محلول و سختی )، وجود ترکیبات سمی ( فلزات سنگین، مواد معدنی سمی، فسفات های آلی و هیدروکربن ها )، وجود املاح یا ترکیبات اضافی ( نیترات ها، سدیم، سولفات ها، آهن ) و وجود باکتری ها.
باید وجود بعضی از آلودگی ها نظیر نیترات، کلرور سدیم و سولفات ها، املاح کلسیم و منیزیم و عوامل میکروبی و بیماری زا را جدی گرفت و سعی نمود آبی سالم با دمای مناسب در اختیار حیوان قرار گیرد. اکثر آلودگی های آب، یک اثر ناشناخته و نامحسوس بر توان تولیدی دارد، به ویژه در صورتی که میزان آلودگی آب در غلظت های پایین باشد و به مدت طولانی مورد مصرف دام قرار گیرد. آب با املاح بالا می تواند موجب مرگ و میر دام ها شود. تاثیرات TDS بالا به طور معمول موجب برهم خوردن تعادل آب می شود و کمتر به اثر یون خاصی ارتباط دارد. مواد محلول در آب ممکن است علاوه بر مضر بودن، موجب تغییر فرمول غذایی یا جیره مصرفی شوند یا آب را غیرقابل مصرف سازند.
اثر آلودگی آب بر بهداشت دام
آلودگی آب می تواند سبب بروز بیماری یا تلفات شدید در دام شود. انواع آلاینده های آب دام ها، باکتریایی، ویروسی، انگلی و شیمیایی هستند. باکتری های بیماری زایی نظیر ای کولای، سالمونلا، زودوموناس، پروتئوس و ... در دستگاه گوارش دام های اهلی وجود دارند. بیماری های گوارشی خطرناکی نظیر حصبه و وبا از طریق آب آشامیدنی آلوده انتقال می یابند. حضور باکتری های روده ای در آب یا چاه یا مخازن، نشانه آلودگی مدفوعی است. شاخص آلودگی مدفوعی آب، ای کولای است. با وجود 3-0 باکتری در هر 100 میلی لیتر آب آشامیدنی، سالم تلقی می شود. امکان انتقال غیرمستقیم عوامل میکروبی از طریق شست و شوی ظروف آبخوری، سطل شیر، وسایل شیردوشی، دست کارگر و وجود دارد. بیماری های ویروسی، در محیط مرطوب اشاعه بیشتری دارند. این عوامل، در آب های راکد، رشد و تکثیر پیدا می کنند. ترشحات دهان، بینی، مدفوع و ادرار گاو مبتلا به بیماری هایی نظیر تب برفکی، BVD، IBR و طاعون گاوی باعث آلودگی آب می شود. آب های جاری نظیر چشمه، قنات و جویبارها ممکن است به تخم، نوزاد یا انگل بالغ آلوده شوند. وجود نرم تنان، حلزون ها و میزبان های واسط عاملی در انتشار و بقای چرخه تکاملی انگل ها هستند. فاسیولا، شیستوزوما و ... از این دسته انگل ها می باشند که ممکن است اسهال های آمیبی، کوکسیدیوز و... ایجاد نمایند. عوامل شیمیایی امکان ایجاد مسمومیت های شدید را برای حیوانات فراهم می کنند که تشخیص آنها دشوار و در مراحل پایانی میسر است. سرب بر اثر لوله های انتقال آب سربی و ارسنیک بر اثر ضایعات کارخانجات، علف کش ها و سموم ضد انگل به آب اضافه می شوند. همچنین کودهای شیمیایی حاوی نیترات و نیتریت باعث افزایش میزان نیترات آب می شوند. آب سالم برای دام، کمتر از 100ppm و آب سمی بیشتر از 300ppm نیترات دارد.
آب آشامیدنی سالم برای دام ها از لحاظ فیزیکی باید شفاف، بی رنگ، با درجه حرارت مناسب، فاقد بو، طعم و مزه خاص باشد. pH آن خنثی و درجه سختی ( واحد TDS ) آن بین 1000-0 میلیگرم بر لیتر باشد. برای گاوها درجه سختی بین 5000-1000 قابل مصرف است. اگر قابلیت هدایت الکتریکی آب ( EC ) کمتر از 1/5 باشد، آب سالم است و اگر بین 8-1/5 باشد برای گاوها قابل مصرف می باشد.
مبارزه با آلودگی بیولوژیکی آب
تصفیه فیزیکی برای کاهش مواد معلق، املاح و سختی آب صورت پذیرد. استفاده از کلر به میزان 50 میلیگرم بر لیتر، طی 15 دقیقه، باکتری ها، ویروس ها، تک یاخته ها، انگل ها و جلبک ها را از بین می برد. مقدار مجاز باقی مانده کلر در آب، 0/5 میلیگرم بر لیتر می باشد. فاصله چاه های عمیق و نیمه عمیق از چاه فاضلاب باید حداقل 50 متر باشد. چاه ها و منابع تجمع آب باید سرپوشیده باشند. نمونه برداری مستمر از چاه یا منبع دائمی آب و نیز آب انتهای خط لوله آزمایش باکتریولوژیک آب حتما صورت پذیرد.